Machtsmisbruik komt helaas ook voor in kerken. Met enige regelmaat worden meldpunten van kerken* benaderd met vragen of een melding van grensoverschrijdend gedrag, die je zou kunnen duiden als geestelijke manipulatie of machtsmisbruik. Wat kun je doen in situaties van machtsmisbruik? Je leest er meer over in dit artikel.
We beginnen met een casus. Simon is twintig jaar penningmeester van de kerk. Vorig jaar heeft de kerkenraad voorgesteld om meer geld te investeren in een speciaal programma voor de jongeren van de gemeente. Simon voelt daar persoonlijk niets voor. Hij vindt dat de jongeren zelf niet zoveel bijdragen aan de kerk en er zijn ook mooie projecten voor ouderen mogelijk. Zij hebben immers al veel bijgedragen en dankzij deze ouderen is er een flinke spaarpot.
Met een hele lijst argumenten toont hij aan dat het nu niet het moment is om geld uit te geven aan jongerenprogramma’s. De kerkenraad legt zich erbij neer, omdat Simon nu eenmaal de expert is... Zonder zijn goedkeuring wordt er geen cent uitgegeven.
Hoe je met de casus van Simon om kunt gaan, lees je aan het eind van het artikel.
Wat is machtsmisbruik?
We spreken over machtsmisbruik:
- wanneer er sprake is van een persoon of groep die gebruik maakt van positie en/of bevoegdheden;
- ten opzichte van iemand tot wie een vertrouwens- en/of gezagsrelatie bestaat;
- zonder dat daarbij een redelijk of legitiem belang bestaat;
- waardoor schade (fysiek, materieel, mentaal of emotioneel) ontstaat of dreigt te ontstaan.
Dun lijntje
Soms is het maar een dun lijntje tussen het juist en onjuist gebruik van macht. Zelfs de beste leiders nemen weleens besluiten waarbij hun eigen belangen boven die van de organisatie (kerk) of anderen gaan. Soms is het misbruiken van macht subtiel, soms overduidelijk. Bij machtsmisbruik is meestal ook sprake van manipulatie; het bewust of onbewust je wil opleggen aan anderen.
Misbruik maken van macht kan gebeuren door:
- het nemen van besluiten (in jouw voordeel);
- jezelf middelen (of informatie) toe te eigenen of die aan een ander te onthouden;
- het buitensluiten van personen;
- dreigen als je je gelijk niet krijgt;
- benadrukken dat jij de enige bent die weet hoe het zit of hoe het hoort en daardoor je wil opleggen.
Machtsmisbruik in de Bijbel
Ook in de Bijbel zien we schrijnende verhalen over machtsmisbruik. Denk aan David die zijn machtige positie als koning gebruikt om zijn ‘concurrent’ Uria uit te schakelen, zodat hij Batseba als vrouw kan nemen. Of het verhaal van de zonen van Samuël die hun positie als richters misbruiken. Zij waren uit op winstbejag, namen geschenken aan en bogen het recht.
Misbruik maken van je positie en/of autoriteit is schadelijk en gaat ten koste van anderen. In het Nieuwe Testament lezen we dat we door Christus vrij zijn en we ons door anderen die vrijheid niet moeten laten afnemen: “Christus heeft ons bevrijd opdat wij in vrijheid zouden leven; houd dus stand en laat u niet opnieuw een slavenjuk opleggen… U was zo goed op weg, wie heeft u verhinderd de waarheid te blijven volgen?” (Galaten 5 verzen 1 en 7).
Geestelijk/spiritueel misbruik
In de Bijbel wordt leiders op verschillende plaatsen de opdracht gegeven om te zorgen voor het welzijn van de kudde, de mensen die aan hun leiding zijn toevertrouwd. In de kerkelijke gemeente kan als bijzondere vorm van machtsmisbruik ook geestelijk of spiritueel machtsmisbruik plaatsvinden. Wanneer dit gebeurt heeft dit effect op het welzijn van alle leden van de gemeente. We spreken van geestelijk of spiritueel machtsmisbruik wanneer het geloof of zaken uit het geloof worden gebruikt om macht op een verkeerde manier in te zetten.
Onzeker en angstig
We zien in de praktijk dat geestelijk machtsmisbruik mensen onzeker en angstig maakt. Ze denken zich aan Bijbelse normen te houden als zij hun geestelijke leiders respecteren en volgen, maar als deze misbruik maken van hun positie, voelen zij weerstand en zij raken in verwarring. Het wantrouwen groeit, betrokkenheid en motivatie nemen af en mensen raken verbitterd of cynisch.
We verwachten dat de kerk een plaats is van geestelijke voeding, waarheid, goedheid en trouw. In plaats daarvan is er bij geestelijk machtsmisbruik sprake van een verziekte cultuur waar mensen onder druk worden gezet om zich te conformeren aan de belangen van de leider(s). In Bijbelse termen: soms zijn er wolven in schaapskleren.
Ingrijpen
Gelukkig komt het meestal niet zo ver en wordt er tijdig ingegrepen. Niet alleen het leiderschap in de gemeente kan ingrijpen, maar ook gemeenteleden kunnen signalen herkennen en ingrijpen. Wat kunnen wij doen om te voorkomen dat machtsmisbruik kan plaatsvinden? Hoe gebruiken we de macht en autoriteit die bij de rol en taak van de leider(s) past op een goede manier?
Goed toezicht
De Bijbel geeft duidelijke handreikingen, bijvoorbeeld in 1 Petrus 5 verzen 2-4: “Hoed Gods kudde waarvoor u de verantwoordelijkheid hebt, houd goed toezicht - niet gedwongen maar vrijwillig, zoals God dat wil, en niet om er zelf beter van te worden maar met belangeloze toewijding. Stel u niet heerszuchtig op tegenover de kudde die aan u is toevertrouwd, maar geef het goede voorbeeld. Dan zult u wanneer de hoogste herder verschijnt de krans van de luister ontvangen, die nooit verwelkt.”
Vier kenmerken
Er zijn boeken vol geschreven over manipulatie, machtsmisbruik en goed/slecht leiderschap. We willen je hier een aantal praktische handvatten geven om jouw eigen situatie te overdenken. Aan de hand van vier kenmerken kun je zelf bepalen of er een risico bestaat dat jij of jouw gemeente vatbaar is voor geestelijke manipulatie of machtsmisbruik.
Kenmerk 1 Cultuur van de gemeente
Is deze gericht op het afhankelijk maken en houden van mensen of juist op het versterken van eigen verantwoordelijkheid? In een veilige cultuur mogen mensen hun (kritische) vragen stellen en hun twijfels uiten zonder dat dit gevolgen heeft. De afstand tot het leiderschap is klein, vragen worden gehoord en beantwoord en initiatieven worden aangemoedigd. Hoe groter de nadruk op eigen verantwoordelijkheid en medezeggenschap, hoe kleiner de kans op misbruik.
Kenmerk 2 Structuur
Beschermt deze tegen machtsmisbruik of geeft deze er juist aanleiding toe? Zijn er mensen die toezien op het werk en het gedrag van de leidinggevenden? Is er transparantie over de financiën en hoe besluiten tot stand komen? Is er consensus over hoe nieuwe leiders worden gezocht en aangesteld en hebben gemeenteleden daar invloed op? Hoe meer beschermende maatregelen, regelingen, gedragsregels en afspraken, hoe kleiner de kans op misbruik.
Kenmerk 3 Volwassenheid van de leidinggevenden
Zijn de leiders in jouw gemeente of organisatie psychisch en geestelijk volwassen? Een volwassen leider is in staat om in gesprek te gaan met mensen die een andere mening hebben en zonder wrok of rancune samen verder te gaan. Een volwassen leider zal zich niet verheffen boven degenen aan wie hij of zij leiding geeft, omdat hij/zij “door God is aangesteld” of “de gezalfde des Heren” is. Hoe volwassener leiders zijn, hoe kleiner de kans op misbruik.
Kenmerk 4 Weerbaarheid van de betrokken persoon
Hoe beter deze zich in een situatie tegen misbruik kan verweren, hoe kleiner de kans op misbruik. Weerbaarheid hangt o.a. samen met fysieke kracht, geestelijke en psychische volwassenheid en met de sociale vaardigheden die iemand bezit. Zijn er voldoende weerbare personen in je gemeente die kunnen omzien naar de mensen die niet zo weerbaar zijn en die steun nodig hebben? De kans op machtsmisbruik wordt kleiner als mensen in de gemeente weerbaar zijn en omzien naar de mensen die kwetsbaar zijn of zich in een kwetsbare positie bevinden.
Wat kun je ertegen doen?
Als je geestelijke manipulatie of machtsmisbruik hebt meegemaakt of er nog middenin zit, dan heb je mensen om je heen nodig die je kunt vertrouwen en die jou kunnen helpen om rust te krijgen in de verwarring. Geef jezelf tijd om weer vertrouwen te krijgen in jezelf en je naaste. Zoek hulp om los te komen van een manipulator. Zoek hulp om weer de balans te vinden in je (geestelijk) leven.
In veel kerken en organisaties is een intern vertrouwenspersoon aangesteld. Deze persoon kan naar je luisteren, je adviseren en je helpen bij de juiste hulp terecht te komen. Ook de verschillende kerkelijke meldpunten staan voor je klaar. In de brochure ‘Machtsmisbruik, een handreiking voor christelijke geloofsgemeenschappen, groepen en organisaties’ kun je verder lezen over kenmerken en gevaren van (geestelijk) machtsmisbruik.
Hoe nu verder met Simon?
En wat te doen in de situatie van de penningmeester Simon waarover je las aan het begin van dit artikel? Het is niet makkelijk, maar er zal een goed gesprek met Simon moeten plaatsvinden. Hierin moet aan de orde komen hoe hij zijn positie ziet en hoe het door omstanders wordt ervaren. In twintig jaar heeft hij waarschijnlijk heel wat zinnige en minder zinnige voorstellen voorbij zien komen en hij heeft zijn mening wellicht al snel klaar. Misschien is hij zich niet bewust van zijn machtspositie en is hij corrigeerbaar. Of is hij zich daarvan wel bewust en gebruikt hij het om zaken naar zijn hand te zetten? In het laatste geval kan de uitkomst zijn dat Simon zijn taak overdraagt aan een nieuwe penningmeester en (oprecht!) hartelijk bedankt wordt voor zijn trouwe diensten.
Bezinningsvragen
- Wat gebeurt er als je in de gemeente kenbaar maakt dat jij anders denkt over bepaalde zaken?
- Mag je kritiek hebben op een mening, een besluit, beleid of gedrag van de leidinggevenden?
- Denk je wel eens: ben ik gek of zijn zij gek geworden?
*De meldpunten die aangesloten zijn bij Veilige Kerk: Meldpunt Misbruik, SMPR en SEM .
Dit artikel hoort bij de themapagina Machtsmisbruik.