Hoe gebruik jij je macht als leider?

Macht lijkt een ongemakkelijk thema te zijn, ook in de kerk. We praten er niet veel over met elkaar. Maar door situaties van machtsmisbruik in de samenleving komt er steeds meer aandacht voor het gesprek over macht. Dit artikel wil bijdragen aan dit gesprek: wanneer gebruiken we macht op een gezonde manier en wanneer niet?

Heilzame en dominante macht

Macht is het vermogen om doelbewust invloed uit te oefenen op het leven en het gedrag van een ander in de richting die jij wilt. Deze macht is vaak gebaseerd op een zekere vorm van overwicht. Macht uitoefenen is niet slecht, het gaat erom hoe we het gebruiken. Gebruiken we onze macht om anderen (onbewust) te overheersen of met het oog op de bloei en bescherming van anderen?

In mijn jonge jaren heb ik te maken gehad met grensoverschrijdende macht binnen het gezin. Pas op latere leeftijd kon ik dat onder ogen zien en zo benoemen. Daarnaast heb ik binnen de kerk zowel heilzame als dominante macht ervaren. Door ervaringen van buurtkerken in aandachtswijken heb ik meer oog gekregen voor de dynamiek van macht in kansrijk-kansarm. Wellicht heb jij ook verschillende ervaringen met macht binnen de kerk.

• In welke situatie heb jij heilzame macht ervaren; en zelf uitgeoefend? In welke situatie heb jij dominante macht ervaren; en zelf uitgeoefend? 

Theologe McClintock-Fulkerson brengt naar voren dat degenen die macht hebben, dat zelf vaak niet doorhebben. Het hoort bij het hebben van macht om daar als het ware ‘overheen te kijken’. Ook ik als coach, leider en schrijver van dit artikel heb macht. En jij op jouw plek. De benadering Undefended Leadership van Simon Walker heeft mij geholpen om meer inzicht te krijgen in het gebruiken van macht.

Ongezonde dynamiek

Walker legt uit dat er in de wisselwerking tussen leider en volgers ongemerkt een ongezonde dynamiek kan binnensluipen. De leider heeft vaak te maken met idealisatie door de volgers. Hij wordt door de volgers op een voetstuk geplaatst. Zo projecteren de volgers op de leider wat zij zelf niet hoeven te zijn. De volgers schuiven daarmee hun verantwoordelijkheid af op de leider. In de leider leeft vaak een flinke dosis idealisme. Voor de leider is het een drijfveer om zich met passie in te zetten voor het ideaal. Dit kan een eenzame weg zijn voor de leider, want hoe realistisch zijn de ideeën en uitwerking? De derde ervaring die veel leiders gemeenschappelijk hebben is die van onvervulde emotionele behoeften. De leider ontdekt dat hij door aandacht te geven aan de behoeften van anderen goedkeuring en waardering ontvangt. Zo ontstaat een vaak onuitgesproken informeel ‘contract’ tussen leider en volgers. De volgers worden, tot op zekere hoogte, gebruikt door de leider voor de eigen behoeften (defended macht gericht op zelfbehoud). Deze dynamiek vormt in de gemeenschap een voedingsbodem voor machtsmisbruik. Zinnetjes als ‘Wil jij dit doen? Ik kan het niet. Jij bent er goed in…’ maken alert op de ongezonde dynamiek. Deze dynamiek kan worden doorbroken wanneer de leider innerlijk meer vrij wordt. En vraagt: ‘Wat heb jij nodig om je eigen plek in te nemen?’ Zo ontstaat een nieuwe, spannende dynamiek, met verbinding en vertrouwen (undefended macht gericht op vrijheid).

Inzicht in macht

Volgens de filosoof Foucault wordt er in elke situatie macht uitgeoefend. Om je eigen macht te erkennen, helpt het om inzicht te hebben in soorten macht. Zo is er macht door persoonlijkheid. Met enthousiasme, inlevingsvermogen, toon en (lichaams)taal kunnen leiders de emotionele toestand van hun publiek beïnvloeden. Ten tweede is er macht door hulpbronnen. Dit kunnen financiële of technische bronnen zijn, of kennis over procedures en regels. Wie betaalt bepaalt? Ook is er de macht van ervaring en expertise. De uitspraak ‘Dat hebben we al eerder geprobeerd en het werkte niet’, heeft vaak een enorm effect. Kunnen ervaren bestuurders en werkers in de kerk hun macht ‘neerleggen’ en delen met nieuwe en jongere mensen? Dan is er nog de macht door positie, als predikant, pastoraal werker, jongerenwerker, aanbiddingsleider, organist of koster. In de kerk is verder zelfreflectie nodig bij het uitoefenen van geestelijke macht met een beroep op geloof en God. ‘De Bijbel zegt…’ ‘God maakt mij duidelijk dat…’ Wanneer wordt een cultuur van geloof dwingend en hoe draagt geloof in God bij aan gewetensvrijheid? Tot slot speelt ook fysieke macht steeds een rol. Naar iemand die groot is kijk je op. En degene die fysiek sterker is heeft overwicht op de ander als het er op aan komt. Goed om te realiseren is dat schadelijke macht vaak onbewust verbonden is met onmacht. Een typerend voorbeeld is ouders die gaan schreeuwen en slaan uit onmacht.

De undefended leider doet er alles aan om haar uitoefening van macht te erkennen. Ze is open over de stroom van macht in haar organisatie. Zo wordt er verantwoording afgelegd over het gebruik van macht.

• Scoor voor jezelf op alle soorten macht een cijfer van 1-10. In welke mate maak je gebruik van deze soort macht in je leiderschap?
• Persoonlijkheid, score:
• Hulpbronnen, score:
• Ervaring, score:
• Expertise, score:
• Positie, score:
• Totaalscore:
• Is de totaalscore op de diverse soorten macht meer of minder dan je had verwacht van jezelf?
• Gebruik je macht in je leiderschap …
• om anderen te onderwijzen en toe te rusten?
• om kwetsbare medemensen te helpen en te beschermen?
• om projecten van de grond te helpen komen?
• voor vernieuwing of groei van je organisatie?
• Anders, namelijk …
• Ga je vrij of niet (zo) vrij om met je macht? Wat herken je voor jezelf en bij anderen?

Niet (zo) vrij – meer onbewust

• Heeft weinig ruimte voor zelfreflectie
• Laat geen kwetsbaarheid zien
• Praat liever dan te luisteren
• Weet hoe het zit en hoe het hoort
• Doet veel op eigen houtje

Vrij – meer bewust

• Aanvaardt macht maar heeft het niet nodig
• Is eerlijk over tegenstrijdigheden in zichzelf
• Kan ontvangen van anderen
• Heeft oog voor overheersing vanuit instituties
• Wil anderen vrij maken om iets te bereiken

Een undefended leider zijn die heilzame invloed uitoefent, is een uitdaging. Het vraagt zelfreflectie, geduld, betrokkenheid, een open houding, lef en nog veel meer. Soms lukt iets spontaan, andere keren worstel je met de houding die bij jou past. Een vrije leider zijn die zijn invloed heilzaam gebruikt, is een lange weg. Maar elke dag is een geschenk voor het ontvangen en uitdelen van vrijheid, om zo tot dienst van elkaar te zijn.

_{Bron: Simon P. Walker; Leidinggeven vanuit wie je bent. Het ontdekken van Undefended Leadership, Amersfoort 2019.}

Lees ook de blog ‘Omgaan met grensoverschrijdend gedrag, in drie stappen’

Dit artikel hoort bij de themapagina Machtsmisbruik. 

Ga naar themapagina