In november 2024 organiseerden we vanuit de GZB een jeugdwerkconferentie in Oeganda. Met deelnemers uit Oeganda, Kenia, Rwanda, Congo, Zuid-Soedan, Malawi, Zimbabwe en Zuid-Afrika hebben we nagedacht over de positie van jongeren in de gemeente en hoe je hen kunt helpen groeien in leiderschap. Daar raakte ik onder de indruk van de Afrikaanse kerk die, ondanks de vaak moeilijke omstandigheden, heel vitaal is. Jongeren spelen hierin vaak een rol. Veel van de kernwaarden van Samen Jong zijn ook belangrijk voor de kerken in Afrika. Maar hoe brengen zij dit in de praktijk? Tegen welke uitdagingen lopen zij aan? En wat kunnen wij in Nederland van hen leren? In dit artikel neem ik je mee in de kernwaarden van Samen Jong in Afrika.
Nog even een disclaimer: Tijdens de conferentie gingen we geregeld uit elkaar voor werksessies in kleinere groepen. Ik heb daardoor vooral opgetrokken met deelnemers uit Oeganda, Rwanda en Kenia. Hierdoor zullen er relatief meer voorbeelden uit deze landen in het artikel staan, maar dezelfde principes zijn ook in veel van de andere landen aanwezig.
‘Een jeugdvriendelijke kerk is een kerk die jongeren actief betrekt bij haar activiteiten en diensten en een omgeving creëert waarin ze zich welkom, gewaardeerd en gesteund voelen.’ – Jeugdleider Zuid-Soedan
Context van Afrika
Allereerst iets meer over de context. Wanneer ik samenvattend spreek over de acht verschillende landen heb ik het over ‘Afrika’. Maar net zo gevarieerd als de landen in Europa, zijn ook deze Afrikaanse landen heel verschillend. Het is een groot verschil of je in het heuvelachtige binnenland van Rwanda woont of in een miljoenenstad in Kenia. Of je te maken hebt met gewelddadige conflicten tussen stammen in Congo of als Zuid-Soedanees in een vluchtelingenkamp in Oeganda woont. Tegelijkertijd zijn er kenmerken die we in (vrijwel) alle landen terugvinden. Er is vaak hoge werkeloosheid en door verveling die optreedt, is het extra belangrijk dat jongeren weerbaar zijn tegen criminaliteit en verslaving. Ook hebben de meeste landen weinig financiële middelen, wat soms extra uitdaging geeft om het jeugdwerk goed te organiseren.
Maar somber is het in veel Afrikaanse landen niet. Wanneer je een willekeurige kerk binnenloopt, merk je de vreugde van het samen zingen en dansen en hoor je waarschijnlijk bezielde prediking. En als er iets is wat al deze landen kenmerkt, zijn het wel de grote getalen jeugd! Alle deelnemers op de conferentie gaven aan dat meer dan de helft van hun kerk uit jeugd bestaat. Nu definiëren Afrikaanse landen jeugd vaak van een jaar of 15 tot de leeftijd van 30 tot 35 jaar, maar er is ook daadwerkelijk veel ‘jonge’ jeugd aanwezig in de kerken.
Bron: www.populationpyramid.net
Dit is niet verwonderlijk als je kijkt naar de demografie in Afrika (piramide) versus Europa (dunne ui). Maar jong zijn en (samen) jong blijven zijn twee verschillende dingen. En de vanzelfsprekendheid van jong blijven begint ook in Afrikaanse landen af te nemen. Tijdens de conferentie hoorden we geluiden van geestelijke leegte en kerkverlating, soms al binnen één generatie. Toch hebben veel kerken de kernwaarden van Samen Jong in hun gemeente verweven zitten en daar kunnen we veel van leren.
1. Verantwoordelijkheid geven
‘Vandaag dansen we als oudsten in de kerk en zeggen we tegen de jeugd: morgen is het jullie kans. Maar als we zo denken en handelen, zullen we dansen in hun afwezigheid.’ – Kerkleider uit Malawi
Het is niet altijd vanzelfsprekend dat jongeren in de Afrikaanse context leidinggevende taken krijgen in de kerk. Wanneer je de cultuurdimensies van Hofstede bekijkt, zie je dat Afrikaanse landen veel hoger scoren op de pool van ‘machtsafstand’ dan Nederland. Vanuit de hiërarchische positie die ouderen hebben ten opzichte van jongeren, is het logisch dat jongeren weinig verantwoordelijkheden krijgen.
Een kerkleider uit Zuid-Soedan met een groot hart voor jongeren geeft hier een treffend voorbeeld van. Ruim 30 jaar geleden vluchtte hij voor het eerst uit Zuid-Soedan naar een vluchtelingenkamp in Oeganda. Toen ze als jongeren wilden bijdragen in de organisatie van de kerkdiensten, was hier geen ruimte voor. Als reactie hebben ze zelf bijeenkomsten georganiseerd vooraf aan de kerkdienst, al om 07.00 uur in de ochtend. Hierdoor liep de kerk echter collectegeld mis en raakten de ouderen en jongeren opnieuw met elkaar in gesprek. Ze kwamen tot een compromis en vanaf toen mochten de jongeren iets bijdragen in de kerkdiensten. Wat een verschil met nu, waar jongeren de drijvende kracht zijn van de kerk uit Zuid-Soedan (opnieuw weer) in de vluchtelingenkampen.
Vrijwel alle landen op de conferentie gaven aan dat hun jongeren veel verantwoordelijkheden krijgen en leiderschapstaken vervullen in hun kerken. Twee pastors uit Oeganda vertelden hoe zij zelf als jongeren door hun kerkleiders jarenlang gecoacht zijn, zodat ze als leiders de kerk konden dienen. En hoe ze op hun beurt ook weer een paar jongeren onder hun hoede hebben gehad, om met hen een paar jaar op te trekken (over relationeel jeugdwerk gesproken!). Inmiddels zijn ook deze jongeren als leiders actief in de kerk. Maar jongeren worden niet alleen maar begeleid tot ‘leiders’, in Oeganda zijn zij in alle facetten van het kerk-zijn de dragende factor. Het zijn de jongeren die de kerkdiensten organiseren, pastorale bezoeken doen, het diaconale werk van de gemeente dragen, op (missionaire) outreaches gaan, etc. De ouderen in de gemeenten doen bewust een stap achteruit om jongeren ruimte te geven, nadat ze hen goed op hun taak hebben voorbereid. De pastors uit Oeganda deelden ook dat het soms zoeken is welke jongeren ze op een bepaalde verantwoordelijk kunnen voorbereiden. Ze gaan geregeld met elkaar in gebed en bidden God dan om ‘F.A.T. Youth’, jongeren die gelovig (faithfull), beschikbaar (available) en te vertrouwen zijn (trustworthy).
‘De jeugd is de kerk van morgen én van vandaag, maar niet van gisteren. Daarom hebben ze oudere gemeenteleden nodig om hen te coachen.’ – Pastor uit Zimbabwe
In welke onderdelen van jouw kerk wordt jeugd (nog) niet betrokken? Wat zou er gebeuren als jullie in de kerk om gelovige, beschikbare en trouwe jongeren gaan bidden, waar jullie verantwoordelijkheden aan kunnen geven?
2. Hart hebben voor jongeren
‘Wees oprecht tegen de jongeren en vraag wat ze willen. En vraag hen op welke manier ze willen dat je met ze communiceert.’ – Jeugdleider uit Kenia
Alle deelnemers op de conferentie hebben een groot hart voor jongeren! In de praktijk van de Afrikaanse context verschilt het echter per kerk hoe dit vorm krijgt: de een slaagt er beter in om met jongeren mee te leven en is meer op hen betrokken dan de andere. Oeganda is een mooi voorbeeld. Een van de pastors vertelde dat ze als ouderen weten wat de jeugd bezighoudt en dat de jongeren merken dat ze altijd bij hen kunnen aankloppen. Hij gebruikte een symboliek die in de conferentie vaak naar voren kwam: de handen zijdelings tegen elkaar. Dat wil zeggen: we zijn gelijk! Zo ervaren de jongeren het ook in de kerk in Oeganda.
Wanneer we breder kijken naar het hoofdstuk ‘hart hebben voor jongeren’ valt op dat de Westerse trend van verlengde adolescentie in Afrika niet zo duidelijk zichtbaar is. Er zijn meer traditionele rolpatronen, waarbij jongeren op een (voor ons gezien) jonge leeftijd met elkaar trouwen. Dit is een belangrijk thema wat de jongeren bezighoudt. Het vinden van een partner waar je ouders mee akkoord gaan en waarbij je (voor de jongens) de bruidsschat kunt betalen is soms een hele uitdaging. Ook hebben sommige landen te maken met kindhuwelijken, wat de kerk juist probeert tegen te gaan. Daarnaast studeren jongeren minder lang en hebben ze al op jonge leeftijd verantwoordelijkheid voor broertjes/zusjes, helpen ze mee rondom het huis (water halen, land bewerken e.d.) of proberen ze wat bij te verdienen voor het gezin.
Wel zijn de vragen rondom identiteit (wie ben ik?), relaties (wat is mijn plek?) en doel (welk verschil maak ik?) duidelijk herkenbaar bij Afrikaanse jongeren. Een illustratie hiervan zagen we tijdens de dagelijkse walk&talk. We waren al meerdere keren langs een huisje gekomen, waar een goedlachse jongen iets aan het repareren was en ons vriendelijk groette. Na enkele dagen stopte één van de deelnemers en nam de tijd om met deze jongen in gesprek te gaan. Hij bleek Ben-oni te heten (opvallende Bijbelse naam; zou zijn moeder net als Rebekka zijn overleden bij de geboorte?). Ik was verrast over wat er gebeurde. Er was oprechte interesse in Ben-oni, waardoor hij deelde wat er in zijn hart leefde. Hij vertelde dat hij net als veel andere jongeren een lach op zijn gezicht heeft, maar zich van binnen heel anders voelt. Hij deelde hoe moeilijk het leven in Oeganda is, maar dat hij toch zijn best doet om hard te werken en zijn leven op te bouwen. Dan heeft hij daar profijt van als hij ouder wordt en minder kracht heeft. We belandden in een mooi, bijna filosofisch gesprek over hoe ook de tijd die je krijgt een gift is, maar dat je die wel goed moet gebruiken. Deze jongere heeft een duidelijk doel voor ogen en de deelnemers hadden duidelijk hart voor hem. Ze bemoedigden Ben-Oni: dat iets van die oude man die hij hoopte te worden, nu al in hem zichtbaar is.
Probeer bij de kerkdienst of (jeugd)activiteit met een kind of jongere in gesprek te raken. Wat houdt hem of haar bezig? Op welke plekken kan jouw kerk (nog) meer een luisterhouding naar de jeugd aannemen?
3. De boodschap van Jezus serieus nemen
‘We moeten de jeugd helpen om te denken als Jezus.’ – Pastor uit Rwanda
Wanneer je Nederland vergelijkt met de Afrikaanse context zijn er duidelijke accentverschillen als het gaat om geloofsbeleving en theologie. Hoewel het moralistisch therapeutisch deïsme herkenbaar is, zie je in de Afrikaanse cultuur vooral het moralistische terug, maar zeker niet het deïsme. Over het algemeen heeft men een vrij letterlijke en radicale lezing van de Bijbel en een sterk besef dat je leven in Gods hand ligt (soms tegen het determinisme aan). Zo geven de deelnemers voor de conferentie aan ernaar uit te kijken elkaar te ontmoeten ‘als God het wil’.
Een prachtig voorbeeld van het centraal zetten van de boodschap van Jezus zagen we terug bij de deelnemers uit Congo. In Oost-Congo zijn veel gewapende conflicten, vaak tussen mensen van verschillende stammen. Ondanks deze conflicten getuigen de deelnemers dat we allemaal door God zijn geschapen en door de Heilige Geest mogen delen in het werk van Christus. Ze beseffen dat Hij onze vrede is (Efeze 2:14). In april 2024 vond er in Oost-Congo een conferentie plaats over vrede met mensen van meer dan 20 verschillende stammen. Op de conferentie zijn grenzen tussen mensen doorbroken, is pijn gedeeld, samen gehuild, gevraagd om vergeving en vrede van Christus ontvangen om met anderen te delen. Ze gunnen dat meer jeugdleiders en jongeren: ‘We willen jeugdleiders en jongeren van verschillende stammen samenbrengen om de vrede van Christus te ontvangen en te delen.’
In Congo ontdekte men dat Jezus’ boodschap centraal zetten, leidt tot de vrede van Christus. Wat zou de jeugd uit jouw gemeente kunnen ontdekken, wanneer je hen helpt om meer te denken als Jezus?
4. Warme gemeenschap zijn
Jeugdwerk is een oproep tot gemeenschap. God roept jongeren op om lid te worden van Zijn gemeente. Om deel te nemen aan de pelgrimstocht naar de Vader en inzichten te delen over de betekenis en waarde van het leven.’ – Jeugdafdeling Kenia
Een warme gemeenschap vormen kan zeker in een Westerse context, maar komt niet automatisch op in onze individualistische cultuur. Sahar Lanier schreef het boekje ‘Waarom zijn wij anders?’ Daarin duidt ze de verschillen tussen zogenaamde warme culturen en koude culturen. Afrikaanse jongeren groeien op in een omgeving waarin de familie en de (kerk)gemeenschap erg belangrijk zijn en die warmte is voelbaar in de kerk. Men weet zich vaak betrokken op elkaars kinderen. Illustratief was het peutertje van een jaar of 3 die ik op de zondag voor de conferentie in de kerk van schoot tot schoot zag gaan.
Ook is gastvrijheid een belangrijke waarde. Toen wij onaangekondigd bovenstaande kerk bezochten, voelden de mensen zich schuldig dat ze ons alleen (na snel wat regelen) verse sap konden aanbieden en niet een volledige maaltijd. Ons werd op het hart gedrukt om later in de week nog een keer terug te komen voor een maaltijd, zodat ze ons toch gastvrij konden onthalen.
Een ander kenmerk voor de Afrikaanse kerk is tijd. En ja, de diensten beginnen niet bepaald ‘op tijd’. Maar men neemt ook daadwerkelijk meer tijd voor elkaar. In Samen Jong (Engelse versie) wordt gezegd: ‘Warmte klinkt misschien niet als een groot geheim, maar het komt met een harde waarheid: warmte is vaak traag. Erg traag.’ Wanneer wij bij de GZB mensen uit Afrika op bezoek hebben, staan zij er versteld van hoe strak gepland en afgepast wij met tijd omgaan. En zo is het vaak ook in onze gemeenten. Een van de waardevolste dingen die wij de jeugd kunnen geven, is onze tijd. Als we dat doen, zal de ‘temperatuur’ van onze gemeente verder oplopen!
Wat zorgt er bij jou voor dat je tijd voor kinderen of jongeren onder druk komt te staan? Zou je hier iets aan kunnen doen? En weet je een mooi voorbeeld wat er gebeurde toen je de tijd nam voor een kind of jongere?
5. Prioriteit geven aan jonge generaties
Alle deelnemers aan de conferentie geven een hoge prioriteit aan jonge generaties! Daarom hebben ze ook zoveel moeite gedaan om aanwezig te zijn. Voor velen betekende dit meer dan 24 uur reizen per bus over niet al te beste wegen en anderen waren zelfs twee dagen onderweg om aanwezig te kunnen zijn.
Een mooi voorbeeld van het prioriteit geven aan jonge generaties zien we in Kenia. De deelnemers uit dit land waren al op een eerdere conferentie aanwezig en zijn ervan overtuigd geraakt dat de jeugd, met hun gaven en talenten, een centrale plek in de gemeente moet hebben. Om deze visie ook te laten landen in de lokale kerken zijn er ‘youth patrons’ aangesteld. Er zijn mensen gezocht met een groot hart voor jongeren die deze visie op de jeugd delen en die het vermogen hebben om anderen hierin te begeleiden. Zij zijn regionaal aangesteld en vervullen een mentorfunctie richting de lokale kerken. Tegelijkertijd behartigen zij weer de belangen van de jongeren die ze spreken op regionaal en landelijke niveau. Op dit moment is het zelfs zo dat nieuwe ‘youth patrons’ door jongeren zelf worden voorgedragen aan het landelijk bestuur. Zo is het prioriteren van jonge generaties in Kenia ingebed in een vernieuwde structuur van de landelijke kerk.
Ontstaat de visie op jeugd(werk) in jouw kerk vanuit een landelijke organisatie (bijv. de HGJB) of vanuit de gemeente zelf? Heeft de jonge generatie in jouw gemeente een hoge prioriteit? Waar merk je dat juist wel of juist niet aan?
6. Beste buren zijn
‘De jongeren gaan wekelijks naar Eldoret, naar de kinderen die op straat leven. Ze geven hen eten en helpen hen met onderwijs. Maar dit is ook moeilijk, de kinderen verwachten soms meer dan onze jeugd kan geven. Dat ze bijvoorbeeld naar school kunnen, maar daar hebben we geen middelen voor.’ – Jeugdleider Kenia
In de Afrikaanse context zijn de noden van de ‘buren’ vaak zichtbaar op iedere hoek. Bijna iedereen heeft wel te maken met armoede, ziekte en onrecht. Veel kerken hebben oog voor de noden van gemeenteleden en mensen in hun omgeving. Aansluitend bij de eerste kernwaarde (verantwoordelijkheid geven) spelen jongeren hierin vaak een grote rol, zoals in bovengenoemd voorbeeld in Kenia. Maar ook een pastor uit Oeganda gaf hier een mooi voorbeeld van. Hij vertelde hoe hij met regelmaat met de jeugd uit zijn gemeente naar een vluchtelingenkamp gaat waar de omstandigheden ronduit vreselijk zijn. Er is een groot gebrek aan levensmiddelen en mensen sterven van de honger. Ze delen eten uit en zoeken de mensen op om naar hen te luisteren en voor hen te bidden. Voor de vluchtelingen is het erg waardevol en bemoedigend dat deze jongeren naar hen omzien.
Rwanda kijkt niet alleen om naar de eigen jeugd (kader), maar is ook een ‘goede buur’ van jongeren buiten de kerk. Zo vertelde een pastor uit Rwanda dat de kerk bewust ging nadenken wie in hun omgeving het Evangelie nodig heeft. Vanuit deze vraag ging de kerk tieners buiten de kerk opzoeken die te maken hebben met verslaving, misbruik en tienerzwangerschappen. Hij gaf hierbij een getuigenis van tieners die niet meer op straat leven, maar nu zelf het Evangelie met anderen delen!
'We dromen van een Christus gecentreerde kerk, dat is de wereld om je heen helpen die in nood is.' – Pastor Rwanda
In bovenstaand citaat wordt het omzien naar de ander direct verbonden aan het centraal zetten van Jezus’ boodschap. En wat is het dan mooi dat in de praktijk jongeren zelf volop verantwoordelijkheden krijgen. Zo komen er heel wat kernwaarden van Samen Jong bij elkaar!
Voor wie is jouw kerk een ‘beste buur’ of kan zij een ‘beste buur’ worden? En op welke manier kan ook de jeugd in de gemeente hierbij betrokken worden?
7. Het van God verwachten
Zou het kunnen zijn dat we door de Afrikaanse lens ook nieuwe kernwaarden ontdekken, waar we vanuit onze Westerse context minder oog voor hebben? Deze conferentie staat niet gelijk aan het grootschalige onderzoek in Amerika, noch aan de gedegen bezinning op de Nederlandse vertaalslag. In die zin kunnen we niet zomaar een nieuwe kernwaarde destilleren. Toch reiken de Afrikaanse deelnemers ons wel degelijk nieuwe inzichten aan. Een van de inzichten is: verwacht het van God.
In veel van de werkplannen die gemaakt zijn aan het einde van de conferentie, is de eerste stap ‘gebed’. Dat is meer dan een kort gebed voor je de vergadering start: het is de fundamentele eerste stap voordat je tot andere acties overgaat. Er is een sterk besef van Gods betrokkenheid op ons leven en dat we ook in ons jeugdwerk afhankelijk zijn van Gods leiding en zegen.
Twee weken na de conferentie werd er vanuit Zuid-Soedan een bericht gedeeld dat ze waren begonnen met 40 dagen vasten en bidden voor een opwekking in Zuid-Soedan. De bisschop uit de provincie Liwolo voelt zich door God geroepen om de mensen uit de vluchtelingenkampen terug te leiden naar Zuid-Soedan om samen aan het herstel van het land te werken. Zijn eigen leven is getekend door conflict, en hij weet dat een leven van vrede en gerechtigheid niet makkelijk is in een land dat zoveel gebrokenheid kent. Daarom zijn ze als gemeenschap 40 dagen lang met elkaar aan het vasten en bidden en komen ze meerdere keren doordeweeks bij elkaar. In hun plannen en verlangens staat Jezus en Zijn boodschap centraal: ‘Wij zijn niet tevreden met louter rituelen of tradities; wij verlangen naar de levende aanwezigheid van Jezus Christus om onze gemeenschappen te transformeren en om blijvende vernieuwing te brengen.’
Bij het implementeren van Samen Jong wordt het belang van ‘luisteren’ beschreven, waarbij luisteren naar God de eerste stap is. Misschien kunnen we dit zelfs wel als eerste kernwaarde zien: in gebed het van God verwachten en luisteren naar Zijn stem Of ‘het van God verwachten’ zelfs in het centrum van het ‘Growing Young Wheel’ zetten, als kloppend hart achter de zes kernwaarden.
In hoeverre beseffen wij dat de jeugd en het jeugdwerk in onze gemeente in Gods handen liggen? Welke rol speelt gebed (en vasten?) in ons verlangen voor de jeugd en het jeugdwerk in de gemeente?
Conclusie
De kernwaarden van Samen Jong zien we volop terug in Afrikaanse kerken. Het is zelfs zo dat sommige kernwaarden van zichzelf al nauw aansluiten bij de Afrikaanse cultuur. We kunnen veel van hen leren, zeker wanneer het gaat om leiderschap van jongeren in de kerk en het omzien naar mensen in nood. Tegelijkertijd zijn er ook in Afrika nog veel kerken die willen groeien in het ‘jeugdvriendelijk’ zijn. Zij vormen niet alleen een spiegel voor ons, maar ook naar elkaar.
‘Door de conferentie zie ik nu, als het om jongeren gaat, de positieve kant van de medaille!’ – Jeugdleider Zuid-Soedan
Laten we zo elkaar aanscherpen en bemoedigen, in afhankelijkheid van onze God, om zo kerk te zijn met álle generaties in Nederland en wereldwijd!
