Beschouwing op de verhouding tussen Gereformeerde Kerken vrijgemaakt en omringende cultuur en de omgang met en interpretatie van bijbelse teksten die voortkwamen uit een patriarchale cultuur, beginnend bij het ontstaan van het algemeen kiesrecht in Nederland in 1918.
Groot-Brittannië is al ruim twee jaar met de EU in onderhandelingen hoe het uittreden uit de EU geregeld moet worden. De vraag is of het een ‘harde’ of een ‘zachte’ Brexit zal worden. Zoals het er nu uitziet wordt het een compromis tussen ‘hard’ en ‘zacht’, ergens halverwege dus. Hier moest ik aan denken toen ik ruim een jaar na het besluit van de GS Meppel 2017 om het ambt voor de vrouw open te stellen, de stand van zaken probeerde op te maken. Want de GKv probeert al enkele decennia te dealen met de Bijbelse geboden, waarin duidelijk de patriarchale cultuur doorklinkt waarin ze gegeven zijn. Daarbij spitst de discussie zich toe op de vraag, hoe God de verhouding tussen mannen en vrouwen bedoeld heeft.
Verandering in visie op m/v in de 20e eeuw
Cultureel en sociologisch gezien ligt aan de zaak van ‘m/v en ambt’ de vraag ten grondslag hoe je als christen omgaat met de modernisering van de samenleving. Daarom werd de vraag naar de positie van de vrouw in de kerk pas in de 20e eeuw relevant. Vrouwen gingen voor vervolgonderwijs, ook naar de universiteit. Ze werden arts of jurist en werden sinds de invoering van het algemeen kiesrecht in 1918 ook politiek actief. Zo kwamen ze op verantwoordelijke en leidinggevende posities terecht. Op dat moment ging het wringen met de geldende visie, dat de vrouw aan de man ondergeschikt moet zijn.
De eerste testcase voor de gereformeerden was de vraag of de vrouw ook in de kerk zou mogen stemmen. Zo werd in 1930 de traditionele visie op de verhouding tussen man en vrouw kerkelijk vastgelegd. De GS Arnhem 1930 besloot, dat vrouwen niet aan de verkiezing mochten deelnemen, omdat ze daarmee invloed zouden krijgen op het leiding geven aan de gemeente door de kerkenraad. Je kunt deze visie op de positie van de vrouw in de kerk in twee stellingen met conclusie samenvatten:
- het ambt wordt gekenmerkt door gezaghebbend leidinggeven
- de vrouw is onderworpen aan de man resp. ze mag geen gezag over de man voeren
► de vrouw mag niet stemmen en/of in het ambt dienen
Op grond van het scheppings- en zondevalverhaal in Genesis en van de zgn. zwijgteksten in 1 Korintiërs 14 en 1 Timoteüs 2 en onder verwijzing naar Efeze 5, waar Paulus de man het hoofd van de vrouw noemt, concludeerde men in 1930 tot een scheppingsorde, waarin de vrouw ondergeschikt is aan de man. Teksten in het Oude en Nieuwe Testament, waarin vrouwen wel met gezag optreden en verantwoordelijke taken vervulden, werden als niet relevant 2 terzijde geschoven en dus niet in de vorming van de visie op de verhouding van man en vrouw meegenomen. Ze werden ‘het zwijgen opgelegd’.[1]
In de jaren ’90 bogen verschillende GKv-synoden zich opnieuw over de positie van de vrouw in kerk en samenleving. Na het opnieuw bestuderen van de bijbelteksten werd een nieuwe visie op de verhouding van man en vrouw geformuleerd. Op grond daarvan werd in 1993 bijna unaniem aan vrouwen het stemrecht toegekend. Wel spreekt men nog uitdrukkelijk uit, dat de argumentatie voor het geven van het stemrecht aan vrouwen niet betekent dat vrouwen in het ambt mogen dienen.
In lijn met deze nieuwe exegese van de m/v-teksten wordt in 1996 en 1999 in aangepaste huwelijksformulieren de verhouding tussen man en vrouw in het huwelijk opnieuw omschreven.
Gemeenteleden kregen door het leven in een moderne samenleving steeds meer moeite met de manier, waarop in het oude huwelijksformulier de ondergeschiktheid van de vrouw beschreven en beargumenteerd werd. Ook kon men zich niet vinden in de formulering van de rol- en taakverdeling van man en vrouw in het huwelijk, omdat de praktijk anders was als de man voor het inkomen moet zorgen en de vrouw het huishouden en het gezin als haar domein heeft.[2]
In het nieuwe huwelijksformulier is de formulering geschrapt dat de vrouw ondergeschikt is aan de man en dat de man gezag over zijn vrouw heeft. Mannen en vrouwen zijn gelijkwaardig en ze zijn samen beeld van God. Van hieruit wordt gesproken over de onderscheiden positie en verantwoordelijkheid, waarbij de man als de eerstverantwoordelijke wordt getypeerd.
Het ‘m/v en ambt’-besluit in 2017
In 2008 kwam opnieuw de vraag naar positie de vrouw in de kerk op. Taken die traditioneel aan het ambt gekoppeld zijn, worden ook vaak door vrouwen verricht. Nieuwe bezinning leidde er toe dat de synode van Meppel in 2017 besloot het ambt voor de vrouw open te stellen. In plaats van de 'zachte' Brexit van de '90-er jaren koos men nu voor een 'harde' Brexit om van de negatieve effecten van de patriarchale cultuur los te komen.
Logisch gezien heeft de uitspraak van de synode in 2017 alles te maken met het opnieuw doordenken van de uitgangspunten van de vernieuwde visie op de verhouding van man en vrouw in de jaren ´90. De uitgangspunten voor die visie waren toen:
- Het is niet bijbels om uit te gaan van een scheppingsorde, waarin de vrouw aan de man ‘ondergeschikt’ is.
- Een specifieke taak- en rolverdeling van man en vrouw in gezin en maatschappij is niet te geven, omdat de Bijbel daar geen normatieve uitspraken over doet.
- De zogenaamde zwijgteksten zijn geen absolute zwijggeboden, maar moeten beperkt worden uitgelegd in het licht van de situatie in de gemeente van Korinthe en Efeze.
Uitgaande van deze inzichten bleek de grond in de traditionele redenering om de vrouw in het ambt af te wijzen weggevallen. De tweede premisse in de redenering was niet meer van toepassing. En zo werd de traditionele conclusie dat de vrouw niet in het ambt mag dienen twijfelachtig:
- het ambt wordt gekenmerkt door gezaghebbend leidinggeven
- man en vrouw zijn gelijkwaardig
► de vrouw mag wel / niet in het ambt dienen?
De synode concludeerde dat het ambt ook open staat voor de vrouw.
In reactie op dit synodebesluit in 2017 zijn er sommigen die zich hard maken om een vrijgemaakte ‘Brexit’ uit de patriarchale cultuur alsnog te voorkomen.[3]
Op verschillende manieren beargumenteert men, dat die tweede premisse dat man en vrouw gelijkwaardig zijn, toch niet geldig is of in ieder geval aangepast dient te worden. Ze lezen de m/v-teksten weer volgens de uitgangspunten van de traditionele wijze van 1930. Daarmee komen ze terug op de uitgangspunten van de vernieuwde visie op de manvrouwverhouding, zoals die in de jaren ’90 door diverse GKv-synoden geijkt is:
(a-1) Het besluit is in strijd is met de scheppingsorde want de man heeft degelijk gezag over de vrouw (Genesis 3 vers 16), in ieder geval: als man en vrouw al gelijkwaardig zijn, zijn ze volgens (Genesis 1 en 2) niet gelijk, omdat er een verschil in gegeven verantwoordelijkheid is;
(b-1) God heeft toch man en vrouw specifieke taken en verantwoordelijkheden gegeven: alleen mannen worden als priesters, leerlingen, apostelen en oudsten aangesteld;
(c-1) De zgn. zwijgteksten gelden in de kerk absoluut: vrouwen mogen niet gezaghebbend spreken in de kerk.
Daarbij confronteren zij zich niet expliciet met de besluiten en argumentatie op grond waarvan de GKv in de jaren ’90 op exegetische en hermeneutische gronden afstand heeft genomen van de visie uit 1930. Zij die instemmen met het synodebesluit van 2017 onderbouwen het besluit verder vanuit de huidige benadering op de m/v-teksten:[4]
(a-2) Als je al wilt spreken van een scheppingsorde, dan is de betekenis van Gen. 1 en 2 dat man en vrouw ‘gelijkwaardig’-zijn en samen beeld van God vormen;
(b-2) Ze doordenken de traditionele ambtsopvatting en vragen oog voor de betekenis van de gaven in de gemeente, die zonder onderscheid zowel aan vrouwen als mannen wordt toegedeeld;\
(c-2) Ze laten zien dat de zwijgteksten inderdaad bepaald zijn door de context en de situatie waar de gemeenten van Efeze en Korinthe zich in bevonden.
Voorlopige tussenstand
Op basis van een analyse van deze argumentatiestrategieën zijn de volgende conclusies te trekken.
Allereerst dat het grote discussiepunt in het gesprek over het ‘m/v- en ambt’-besluit gaat over de vraag, hoe je Paulus’ Schriftberoep interpreteert. Uitgangspunten (a) en (c) in het nadenken over ‘vrouw en ambt’ hangen nauw met elkaar samen, maar funderend is uitgangspunt (c). Wanneer de zgn. zwijgteksten niet absoluut uitgelegd (moeten/kunnen) worden, is er geen grond voor uitgangspunt (a-1), dat er een scheppingsorde van ondergeschiktheid van de vrouw aan de man is. Met een beroep op alleen Gen. 1-3 is uitgangspunt (a-1) niet te verantwoorden. Daarmee krijgt de exegese van 1 Tim. 2 een cruciale rol.
Ten tweede dat het opvallend is, dat de ambtsvisie nauwelijks gethematiseerd wordt. Op welke wijze is ambtelijk handelen een vorm van gezaghebbend leidinggeven? Hangt het gezag af van de persoon die het ambt draagt? Waarin ligt het gezag van de ambtsdrager? In zijn persoon of in de machtiging of in het woord dat hij spreekt? Aan welke kwalificaties moet een ambtsdrager voldoen om gezagvol te kunnen handelen? Waarom zouden sekse en gender daarin een onderscheidend criterium moeten zijn? Wat is de relatie tussen het bijzondere ambt en het zgn. algemene ambt van gelovigen? Waarom kan een vrouw wel gezagvol handelen in haar ambt van profeet, priester en koning, maar niet in het bijzondere ambt van predikant, ouderling of diaken?
.Ten derde dat het uiterst merkwaardig is, dat in de argumentatie weinig hermeneutisch besef is dat het niet alleen gaat om de exegese van bepaalde teksten, maar ook om de toepassing van de gevonden bijbelse inzichten in een concrete situatie. Dat wreekt zich in de soms willekeurige wijze waarop men enerzijds beschrijvende passages in het OT en NT naast zich neer legt en anderzijds zonder enige argumentatie normatief verklaart voor vandaag. In sommige argumentaties is het gehalte van de ‘loca probantia’-methode zeer hoog: men houdt geen rekening met genre en context van de teksten en formuleert vervolgens met behulp van deze bewijsteksten een normatieve theorie over de m/v-verhouding. Transparantie ten aanzien van het impliciet gehanteerde hermeneutisch model is veelal afwezig.[5]
Ten vierde dat de argumentatie een hoog abstract en idealistische gehalte heeft, en daardoor – mede gezien de vorige conclusie – bij tijden een biblicistisch karakter krijgt. In de argumentatie wordt nauwelijks recente literatuur met nieuw zicht op de positie van de vrouw in de culturen van OT en NT verwerkt, waardoor veronderstellingen daarover niet getoetst worden aan de werkelijkheid. Daarnaast doen tegenstanders van de vrouw in het ambt een beroep op een scheppingsorde, die gekenmerkt wordt door de ondergeschiktheid dan wel de ongelijkheid en de onderscheiden verantwoordelijkheid van man en vrouw. Men maakt echter niet aannemelijk, waarom deze veronderstelde scheppingsorde alleen zou gelden voor de kerk en niet voor de samenleving. In de praktijk trekt men voor het maatschappelijk leven uit deze ‘scheppingsorde’ niet de conclusies, die men voor de organisatie van het kerkelijk leven wel normatief van belang acht.
Conclusie
Samenvattend is mijn voornaamste conclusie, dat de kern waar alles in het denken over ‘vrouw en ambt’ om draait, niet expliciet aan de orde wordt gesteld. Er is nauwelijks bezinning op de vraag die aan heel de discussie ten grondslag ligt, namelijk over de al dan niet normatieve betekenis van de patriarchale cultuur voor christenen in de moderne samenleving.[6] Wat betekent het dat de openbaring van God gegeven is binnen een patriarchale samenleving? Legitimeert God daarmee de patriarchale man-vrouwverhouding? Moeten wij daarom in onze eigen cultuur en samenleving ook die man-vrouwverhouding normatief voorschrijven, zowel in de kerk als in het maatschappelijk leven van het huwelijk, de arbeid en de politiek?[7] Als we over deze vragen helderheid kunnen bieden, is het geen vraag meer of de vrouw in het ambt mag dienen.
Thema: Oriëntatie op gelijkwaardig leiderschap
Hoe zit het eigenlijk met wat de Bijbel zegt over de rolverdeling tussen mannen en vrouwen in de kerk? Wat kom je tegen als je met je geloofsgemeenschap een proces van verandering doormaakt? Hoe pak je dit aan? Op de overzichtspagina van netwerk Gelijkwaardig leiderschap ontdek je er meer over.
Over Fokke Pathuis
Fokke Pathuis is literatuurwetenschapper (RU Groningen) en theoloog (TU Kampen). Dit artikel verscheen eerder op zijn weblog.
Over Man, vrouw, kerk
Dit artikel verscheen eerder op de website van de werkgroep Man, vrouw, kerk. Dit is een interkerkelijke groep van gereformeerde christenen die kerken en geïnteresseerden dienen in de bezinning over de vragen rond ‘man, vrouw, ambt’.
Verwijzingen
[1] Stellingen die dit moeten beargumenteren zijn wat de OT-ische teksten betreft:
(a) dat is een beschrijving van de praktijk, dus daar kun je geen normen aan ontlenen,
(b) de uitzondering bevestigt de regel,
(c) een noodmaatregel: dat gebeurt alleen maar als de mannen het laten afweten.
Deze stellingen worden gepresenteerd als evident en worden niet onderbouwd. Op grond waarvan is een vrouwelijke richter of profetes een uitzondering die de regel bevestigt? Op zijn minst kun je zeggen, dat God in de praktijk laat zien dat vrouwen in bepaalde omstandigheden werkelijk met gezag kunnen spreken. Als het om NT-ische teksten gaat is men er duidelijk verlegen mee, maar dan is het argument: ‘er kan gewoon niet staan wat er staat, want Paulus leert toch duidelijk dat de vrouw moet zwijgen in de gemeente en ondergeschikt moet zijn’. Dus wordt gesteld dat:
(a) het bidden en profeteren van vrouwen in ieder geval geen spreken met gezag is of activiteiten die in een kerkelijk publieke setting worden verricht, en
(b) dat wanneer vrouwen als diaken, apostel of medewerker worden aangeduid, je dit niet mag opvatten als dat zij gezagvolle en ambtelijke taken verrichten.
[2] De theorie strookte overigens al niet met de praktijk. Voorbeelden uit de laatste paareeuwen zijn vrouwen die als dienstboden, fabrieksarbeidsters en in de kleine middenstand en het boerenbedrijf als meewerkend echtgenote, een bijdrage aan het arbeidsproces leveren.
[3] De door hen gepubliceerde artikelen zijn te vinden in het binnen de GKv verschijnend maandblad Nader Bekeken en op de verwante website www.bezinningmvea.nl.
[4] Op de website manvrouwkerk.wordpress.com, opgestart na de publicatie van het boek ‘Zonen en Dochters profeteren’, (Boekencentrum,2016), zijn veel artikelen terug te vinden.
[5] Voor wat bedoeld wordt met hermeneutische modellen, zie de beschrijving in: Gereformeerde hermeneutiek vandaag, (red. Ad de Bruijne en Hans Burger), TU Bezinningsreek nr. 18, Uitgeverij De Vuurbaak, Barneveld, 2017, p.123-144 (Van Houwelingen) en 181-198 (De Bruijne).
[6] Dr. Bert Loonstra bespreekt o.a. dit thema in zijn recente publicatie: Meedenken met Paulus. Letter en Geest in de bezinning op vrouw en ambt, Buijten & Schipperheijn Motief, Amsterdam, 2018.
[7] Hierover heb ik enkele opmerkingen gemaakt in mijn preek over Galaten 3 vers 28, zie deze weblog op 26 november 2018