De kerk is graag present als een man en vrouw met elkaar in zee gaan en daarvoor een zegen van God vragen. Maar waar is ze als gehuwden geen andere uitweg meer zien dan een scheiding?
Present zijn bij een scheiding. Kerken hebben het daar vaak moeilijk mee. Een recent onderzoek door de EO, in samenwerking met de EA, laat pijnlijke uitkomsten zien. Vaak is er meer veroordeling dan zorg. Een scheiding betekent in veel gevallen ook afscheid van de gemeente. Het onderzoek leert dat mensen wel degelijk steun en begeleiding zoeken bij de kerk, maar hoe dat moet, dat blijkt nog niet zo eenvoudig. Dat heeft uiteraard te maken met het ‘gij zult niet echtbreken’. Dat gebod zit vaak diep in de genen van gelovigen. Het is dan moeilijk de draai te maken en ook present te zijn als huwelijkspartners besluiten uit elkaar te gaan. Want hoe doe je dat dan?
Erkenning
Sytze de Vries, predikant binnen de Protestantse Kerk in Nederland, schreef al weer jaren geleden dat het niet waar kan zijn dat de kerk er wel is om het feest van een huwelijk mee te vieren, maar het laat afweten op het moment van een definitieve breuk. Hij zocht naar een ritueel om ook dan pastoraal aanwezig te zijn. Binnen de PKN is zijn zoektocht opgepikt en vertaald in een liturgische handreiking. Deze is opgenomen in Deel II van het Dienstboek (Woorden en gebeden als de wegen scheiden). In het onderdeel ‘bediening van de verzoening’ komen we woorden en gebeden tegen die gemeenten kunnen gebruiken om het moment van scheiding ook kerkelijk te markeren. Het gaat dan niet om een legalisering van de echtscheiding, maar wel om erkenning ervan. In goede en kwade dagen wil de kerk bij mensen zijn.
In hun eentje
Een kerk die dergelijke woorden en gebeden aanreikt, betreedt een nieuw en bepaald niet onomstreden terrein. Dat maakt nieuwsgierig: hoe vaak komen rituelen rondom echtscheiding voor en wat zijn de ervaringen? Een van onze VU-studenten schreef er al weer even geleden een scriptie over.
Het eerste dat dan opvalt, is dat er nog heel weinig gebruik wordt gemaakt van een echtscheidingsritueel. Op zich hoeft dat ook niet te verbazen. Het is een onbekend fenomeen en het vraagt nogal wat van ‘scheidingspartners’ om samen een ritueel aan te durven. Sommige ex-partners doen het daarom ook in hun eentje. “Het ritueel had nooit samen met mijn ex-man kunnen plaatsvinden”, vertelt een van de geïnterviewden. “Als dat het geval was geweest, was ik niet gescheiden. In wezen was ik alleen gehuwd en ben ik alleen gescheiden. Hij nam part noch deel aan het huwelijk en het gezin. De relatie had geen bestaansrecht.” Soms zijn er getuigen bij, maar vaak ook niet. Een pastor is er meestal wel bij, maar niet eens altijd. De vorm die men kiest is ook sterk verschillend. Terugkerende elementen zijn de erkenning van falen, markering van de scheiding en het vragen om een zegen voor de weg die man en vrouw nu gescheiden zullen vervolgen. Soms geven de ex-partners elkaar de trouwring terug. Een ander stel koos voor het kapotslaan van een beeldje dat voor hen verbondenheid symboliseerde. In weer een ander ritueel werd een brief hardop voorgelezen en vervolgens verbrand. Soms wordt ook een maaltijd gevierd. Kaarsen worden aangestoken en gaan ‘gescheiden’ mee naar huis.
Religieuze virtuozen
“Als je dit kunt, waarom blijf je dan niet bij elkaar?!” Dat riep iemand verbijsterd uit die hoorde van het plan voor zo’n ritueel van een goede vriend. Daarmee is een wezenlijk spanningsveld aangegeven. Veel mensen die moeten constateren dat hun huwelijk en hun relatie zijn stukgegaan, hebben niet de energie noch de bereidheid om samen te werken aan het ritualiseren van dit einde. Dat is te veel gevraagd. Ze kunnen zich er vaak ook niets bij voorstellen. Wat opviel in het onderzoek was dat bij de rituelen die de studente op het spoor kwam, vaak ten minste een van de partners theologisch geschoold was. Betekent dit dat echtscheidingsrituelen voorbehouden zijn aan ‘religieuze virtuozen’? Of zijn zij de verkenners die als eersten een veld betreden waarop nog nauwelijks wegen zijn uitgezet?
Dienstbaar aanwezig
Moeten kerken paren gaan helpen om ruimte te scheppen voor een ritueel rond hun scheiding en daarvoor ook vormen aanreiken? Of moeten ze individuele gescheiden mensen hierbij helpen? Er liggen nog heel veel vragen op dit pastorale veld, maar wat wel duidelijk is, is dat kerken geroepen zijn om ook ten tijde van een scheiding dienstbaar aanwezig te zijn. En veel belangrijker nog, er te zijn voordat het zover komt…
De scriptie over echtscheidingsrituelen is per e-mail op te vragen bij ds. Lieke van Houte
Uit idea(z)
Dit artikel werd geschreven voor idea 1 van 2013. idea is opgevolgd door ideaz, het praktijkblad over missionair kerk-zijn in wijk en wereld.