Geweldsverhalen op de zondagschool

Om op dit soort vragen antwoord te vinden, kun je tegenwoordig goed terecht bij het Europees Netwerk Kindertheologie¹. Theologen en pedagogen werken er in samen. Ze denken graag mee met de mensen in de praktijk.

Best veel geweld

In het Netwerk Kindertheologie is bijbelstudie altijd eerst aan zet. Zo ook bij de vraag hoe om te gaan met geweldverhalen. Het eerste wat die studie oplevert is, dat God zich best veel van geweld bedient. Het begint al bij Noach. Behalve Noach en zijn familie en van iedere diersoort twee overleeft geen enkel wezen de zondvloed. Zo bestraft God het kwaad van mensen.
Met sterke hand bevrijdt God Israël uit Egypte. Maar die hand is wel een harde hand: een hand die Egyptenaren met plagen treft en eerstgeborenen doodt.
Ook Israël zelf wordt getroffen door Gods straffend geweld. Na de dans rond het gouden kalf vinden velen de dood.
In de Bijbel, vooral in het Oude Testament, zijn God en geweld direct verbonden. En dat roept de vraag op: Wat is God eigenlijk voor een God?

Niet zomaar

Wie de God van de Bijbel vergelijkt met andere ‘godenverhalen’ van dezelfde regio en tijd, komt tot verhelderende inzichten. De God van de Bijbel gebruikt anders dan ‘andere goden’ niet zo maar geweld. Hij heeft er altijd redenen voor. En die redenen hebben alles te maken met Zijn bedoelingen. Hij wil ‘goed leven’ voor de mensen. Daartoe gaat God een verbond van vriendschap met hen aan. En geeft Hij regels voor goed leven. Wie daar tegen ingaat, straft Hij. Maar nooit – al weer een verschil met ‘andere goden’- verheerlijkt God geweld of doet Hij er triomfantelijk over.

Wie achter elkaar geweldverhalen leest, ziet steeds hetzelfde patroon. Gods geweld heeft steeds ‘verandering’ als keerzijde. Door straf en geweld heen wil God foute mensen het goede leren en met hen een nieuw begin maken.

Kind en straf

Straffen om kinderen te laten beseffen wat fout is en het goede te leren, constateren pedagogen in het Netwerk Kindertheologie, is minder vanzelfsprekend dan vroeger. De aanpak nu is: kinderen goede gedragingen voorhouden en die bevestigen en belonen. Toch vinden kinderen het heel normaal, dat op gedragingen als slaan, afpakken en pesten straf volgt. Vanuit dit begrip kunnen ze Gods straffen zeker begrijpen.

Vertraagde waarneming

Kunnen jonge kinderen geweldverhalen aan? Kennis van kinderen, opgedaan in het Netwerk Kindertheologie, leert dat hier bijzondere fenomenen spelen. Een eerste fenomeen is, dat jonge kinderen geweld in een verhaal ‘vertraagd’ waarnemen. Waar komt dat door? Dat komt omdat ze in een vertrouwde, geborgen omgeving naar het verhaal luisteren. En dat opvoeders, vertellers, geholpen door goede bronnen, geweld in Bijbelverhalen niet ‘uitvergroten.’ Het meest bijzondere fenomeen is echter, dat jonge kinderen zelf ‘het goede’ uit een verhaal halen en met ‘dat goede’ hun eigen verhaal maken. Zo deed ook Redmer van vier. Hij was dol op het verhaal van Noach met al die prachtige dierenplaten. “Maar al die dode mensen dan?” vroeg zijn moeder. “De vrienden van God zitten in de boot,” antwoordde Redmer. En dat haalde hij letterlijk uit de Kijkbijbel, waar Noach vriend van God wordt genoemd. En een vriend van God was Redmer zelf ook.

Erg streng

Hoe zit het dan met oudere kinderen. In de zakelijkheid, die bij hun leeftijdsfase past, nemen ze heel concreet waar wat er in een verhaal gebeurd. Twee collega’s uit het Netwerk Kindertheologie vertelden aan tienjarigen de verhalen over de jonge Samuël. Kernthema daarin is het wangedrag van de zonen van Eli bij de offerdienst. God ziet dat en Hij stuurt een boodschapper. En die zegt tot Eli: “God zal jouw familie hard straffen. Alle mannen zullen jong sterven en niemand van hen mag meer priester zijn. God zal iemand anders als priester kiezen. En jij Eli: je ogen zullen dof worden en je zult alleen nog verdriet kennen.”

Hier stopten de vertellers om met de kinderen in gesprek te gaan. Wat vonden de kinderen van de straf van God? Het werd een heel levendig gesprek. De kinderen vonden God wel erg streng. Om het kwaad van enkel de zonen van Eli werd de hele familie gestraft. Maar God kan ook geen ‘slappe’ God zijn, die het kwaad maar laat begaan. God moet wel wat doen. Maar één van de kinderen zei: “Ik geloof niet dat God die mensen voor straf vroeg dood wil hebben. Net als in het verhaal van Jona geeft God waarschuwingen. Ze moeten zich veranderen. Dat wil God. Misschien gebeurt dat wel.” Daar konden de andere kinderen het mee eens zijn. Maar gebeurt dat veranderen ook? Als het verhaal verder gaat, is dat tot teleurstelling van de kinderen niet zo. De kinderen kwamen daarop tot de gedachte: “Toen kon God niet anders meer dan straffen.”
“Hoe moet het nu verder?” vroegen de vertellers. De kinderen vervolgden zo het verhaal. Ze stelden hun hoop op Samuël. God maakte vast met hem een nieuw begin.

Keerzijde

Geweldverhalen overslaan? Alleen het mooie van God vertellen en alleen Gods liefde benadrukken? Het is niet nodig. Het ontneemt kinderen bovendien de mogelijkheid om de keerzijde van ‘de straffende God’ te ontdekken.

In een vertrouwde sfeer verwerken jonge kinderen geweldverhalen op eigen wijze. En mits er in de vertelling de juist accenten worden gelegd, komen ze geregeld tot verrassende betekenissen.

Oudere kinderen komen vanuit goed geleide gesprekken tot begrip van geweldverhalen. Vooral tot het begrip, dat God geen plezier in straffen heeft, maar wil dat mensen hun kwade leven in goede zin veranderen. En daarin spreekt volop Gods liefde als keerzijde van geweld.

We stonden vooral stil bij het Oude Testament, omdat vooral daar geweldverhalen spelen. Maar de motieven ‘liefde’ en ‘verandering’ zijn direct herkenbaar in het Nieuwe Testament, in het verhaal van Jezus, Gods zoon. Die als geen ander het program van zijn Vaders liefde concretiseerde.

Uit idea(z)

Dit artikel werd geschreven voor idea 4 van 2011. idea is opgevolgd door ideaz, het praktijkblad over missionair kerk-zijn in wijk en wereld.

1 Zie voor kindertheologie www.verwonderenenontdekken.nl