We leven in een interessante tijd. Veel van de dingen die we voorheen als 'normaal' beschouwden, zijn van tafel geveegd. Deze pandemie, en de toekomst daarna, heeft ons op onbekend terrein gebracht. Sommige mensen beleven een tijd van twijfel en frustratie, terwijl anderen juist een nieuw seizoen van mogelijkheden verwelkomen waarin we anders kunnen denken, nieuwe samenwerkingsverbanden kunnen aangaan, en spirituele en missionaire verkenningen kunnen doen.
Veel leiders van kerken en organisaties klagen en zuchten omdat de normale modus langere tijd niet bereikt kan worden en vanzelfsprekend geeft dat frustratie. Maar inmiddels duurt de pandemie al ruim een jaar en is er nog weinig hoop op een periode zonder COVID-19. Wie dus gespannen zit af te wachten tot alles weer ‘normaal’ wordt zal dan ook de uitputting nabij zijn. Zoals Alice ooit zei in het bekende boek Alice in Wonderland: “Het heeft geen zin om terug te gaan naar gisteren, want ik was toen een ander mens”. Daar zit een wijze les in!
In zijn boek On the Edge of the Bush: Anthropology as Experience, verkent Victor Turner het concept van liminaliteit en bespreekt hij rituele overgangsrituelen. In een tijd van overgang is er altijd een periode die aanvoelt als een tussentijd - een tijd waarin individuen of groepen afgesneden zijn van hun oude sociale orde en nog een nieuwe identiteit moeten vinden. Zij bevinden zich in een tussengebied waar de zekerheden van waar zij vandaan komen verdwenen zijn.
Denk aan een tiener die als kind een dorp verlaat en de jungle intrekt, wachtend tot hij als man kan terugkeren. Hij heeft de jaren van zijn kindertijd achter zich gelaten als een herinnering die hem tot nu toe gevormd heeft, maar deze werken niet meer in zijn nieuwe omgeving. Hij is ook nog niet teruggekeerd naar een nieuwe set waarden die horen bij volwassenheid - hij bevindt zich in de tussenfase, een ‘drempeltijd’.
Limen is het Latijnse woord voor drempel. Het is de tijd waarin er geen regels zijn om te volgen en geen vaste pijlen op de vloer om op te lopen. Het schudt ons denken en onze emoties door elkaar. Het is een ongestructureerde toestand. We zijn gewend aan structuur, orde en controle. En hoewel het goed is om terug te kijken op de drempel van een andere tijd, is het verstandig om vooruit te kijken en een nieuw narratief te ontwikkelen die past bij de tijd die gaat komen.
'It's no use going back to yesterday,
because I was a different person then.'
- Alice in Alice in Wonderland door Lewis Carroll 1865
Hoewel het verlies van vroegere structuren en sociale zekerheden beangstigend kan zijn, kan het ook een enorm creatieve tijd zijn - een tijd van nieuwe energie, frisse ideeën en nieuwe samenwerkingsverbanden. Als we voorbij de frustratie van de beperkingen kunnen komen, dan ligt de weg naar transformatie en vernieuwing open, eerder niet.
Laat me drie stappen voorstellen die ons weg leiden van de onzekerheid naar een plaats van creatieve mogelijkheden.
1. Luisteren naar onverwachte stemmen
De stemmen die in het verleden en in de meer gesettelde dagen het belangrijkst waren, zijn misschien niet meer de meest bruikbare in de drempeltijd. We worden vaak omringd door mensen die in dezelfde structuren zijn opgegroeid of door mensen met dezelfde denkwijze als wij - hoeders van de structuur die we eerder succesvol vonden. Nu hebben we misschien stemmen nodig die onze perceptie van wat we moeten doen en het waarom daarvan, durven uitdagen. Deze stemmen kunnen komen van de randen van onze geloofsgemeenschappen, of zelfs van daarbuiten. Het kunnen stemmen zijn die we eerder niet gehoord zouden hebben, maar in dit liminale moment moeten leren luisteren.
We moeten luisteren naar een veel breder scala van stemmen om te proberen te onderscheiden wat God te midden van die stemmen zegt. We moeten manieren ontdekken om in contact te komen met hen naar wie we normaal niet zouden gaan. Veel van onze vertrouwde stemmen zijn diep verankerd in het 'oude normaal’ - zij hebben moeite om aan verandering te denken. Kijk dus uit naar stemmen die de tijd waarin we leven begrijpen en een gevoel hebben voor de richting waarin we moeten reizen. Denk daarbij aan de stem van jongeren die heel goed weten te navigeren in nieuwe tijden. Durven we als volwassen en ietwat vastgeroeste leiders te luisteren naar de stem van Generatie Z en hen zelfs de teugels van het leiderschap in handen te leggen?
2. Onverwachte samenwerkingen opbouwen
In tijden van verandering hebben nieuwe of onverwachte relaties mij vaak geholpen het landschap om mij heen in kaart te brengen of te begrijpen. Ik vond partnerschappen met mensen die mijn verlangen naar een betere gemeenschap deelden zonder mijn geloof te delen, en ik bouwde samenwerkingen die aanzetten tot transformatie. Zo werkte ik in 2012 in de Vluchtkerk in Amsterdam samen met iemand die later druïde bleek te zijn. We moesten erg lachen toen we elkaar in een rustige nacht vertelden wie we waren en waar we naar verlangende. De dominee en de druïde, strijdend voor dezelfde zaak.
Welke coalities zou je kunnen vormen? Is het mogelijk om echt samen te werken met mensen of instelingen die in de ‘oude tijd’ niet zo voor de hand lagen? De pandemie heeft er in mijn woonplaats Woerden voor gezorgd dat we vanuit de kerk heel sterk zijn gaan samenwerken met de burgerlijke overheid. De aanleiding daarvan waren de volle prullenbakken in de wijk die uitpuilden van de zakjes met hondenpoep. Er waren meer mensen aan het wandelen dan gebruikelijk en de sociale werkplaats die de bakken altijd leegt was gesloten. We begonnen in de buurt samen te werken aan onze eigen leefomgeving. Ja, er waren best nog wat mensen die vonden dat de gemeente Woerden het moest oplossen maar toen mensen zagen dat ik onze Fiat Panda volstopte met vuilniszakken uit de prullenbakken kwamen mensen in beweging.
3. Ontdekken van nieuw leiderschap
In deze drempeltijden - waarin we weg zijn van wat was, maar nog niet weten wat zal zijn - moeten leiders de manier waarop ze leiding geven veranderen. In een zeer boeiend interview schrijft Susan Beaumont, auteur van How to Lead When You Don't Know Where You Are Going, over liminaal leiderschap:
'In liminale seizoenen, is het belangrijk om een leiderschap van aanwezigheid aan te nemen - een oriëntatie van openheid, ontzag en verwondering. Dit vereist drie fundamentele verschuivingen in ons denken: van weten naar niet-weten, van pleiten naar aanwezig zijn, en van streven naar overgave.'
Deze tijd is een tijd van luisteren, van wachten, observeren en reflecteren. We moeten weg uit de positie waar we louter verlangen naar een plaats die we niet langer kunnen bewonen. We zullen ontdekkingsreiziger moeten durven worden. Onverschrokken leiders die hun vertrouwen op God stellen en hun eigen cultuur en samenleving door de ogen van een ontdekkingsreiziger durven gaan zien.
In zijn boek over het leiderschap van de Ierse ontdekkingsreiziger Ernest Shackleton zegt Leonard Sweet:
'Hij luisterde naar de geluiden van de natuur, de trillingen van de lucht, het kraken van het ijs, de stemmen van de dieren. Hij kon zien dat de wereld anders was omdat hij anders klonk, en hij bestudeerde de geluiden om het verschil te leren.'
Het lijkt mij dat een deel van de leiderschapsgave van Shackleton was dat hij afgestemd raakte op zijn omgeving en op alles wat er om hem heen gebeurde, op een manier die hem in staat stelde langzaam haalbare opties te onderscheiden en uiteindelijk verder te gaan, waarbij hij beetje bij beetje terrein won. Dat is waartoe God ons roept, als we tenminste de moed hebben om te luisteren.
